فرار مالیاتی ( tax evasion) یکی از معضلات مهم جامعه امروز است. معضلی که در بسیاری از بخش‌های اقتصادی جامعه جاری است اما راهکاری برای برطرف‌کردن صددرصدی آن وجود ندارد. در این مطلب، ضمن تعریف فرار مالیاتی، به بررسی عوامل بروز و گسترش فرار مالیاتی، مجازات فرار مالیاتی و تأثیر گریز از مالیات بر ابعاد مختلف جامعه می‌پردازیم.
فرار مالیاتی چیست؟
به هرگونه تلاشی که یک شرکت، مجموعه یا کسب‌وکار در جهت پرداخت کمتر و یا عدم پرداخت مالیاتی که قانون آن را تعیین کرده است انجام دهد، «فرار مالیاتی» یا «گریز از مالیات» گفته می‌شود.
فرار مالیاتی زمانی اتفاق میفتد که مؤدی مالیاتی از درآمدهای حاصل از کار و سرمایه خود که مشمول پرداخت مالیات می‌شود گزارش درستی ارائه ندهد و به این ترتیب با تخلف از قانون، خود را از چشم سازمان امور مالیاتی دور نگه می‌دارد. این در حالی است که اجتناب از پرداخت مالیات نوعی عمل متفاوت و اتفاقا قانونی است؛ به این صورت که مؤدی مالیاتی با استفاده از خلأهای قانونی موجود در «قانون مالیات‌های مستقیم» از پرداخت مالیات اجتناب می‌کند.
انواع فرار مالیاتی
اگر شخصی به قصد فرار از پرداخت مالیات دست به انجام امور زیر زند، مرتکب فرار مالیاتی شده است:
- مخفی‌کردن فعالیت اقتصادی و درآمد
- استناد به ترازنامه و حساب یا دفاتر اسناد و مدارکی که برخلاف حقیقت تنظیم شده باشند
- عدم ارائه اظهارنامه مالیاتی و ترازنامه و حساب سود و زیان برای سه سال متوالی
- ممانعت از دسترسی مأموران و بازرسان مالیاتی به اطلاعات مالیاتی و اقتصادی خود یا اشخاص ثالث
- عدم انجام وظیفه در مواعد مقرر قانونی در صورتی که مأمور وصول یا کسر مالیات دیگر پرداخت‌کنندگان باشد
- تنظیم معاملات و قراردادهای خود به نام دیگران یا تنظیم معاملات و قراردادهای اشخاصِ موظف به پرداخت مالیات، به نام خود
- استفاده از کارت بازرگانی سایر اشخاص به‌منظور فرار مالیاتی
- جلوه دادن فعالیت خود به‌نوعی که گویا مشمول معافیت مالیاتی بوده است
مجازات فرار مالیاتی
فرار مالیاتی نوعی جرم تلقی شده و در قانون مالیات‌های مستقیم، به انواع مجازات برای مرتکبان فرار مالیاتی پرداخته شده است. برای آگاهی دقیق از مجازات جرایم فرار مالیاتی می‌توانید ماده‌های 199، 200، 201 و ماده‌های 274 تا 278 قانون مالیات‌های مستقیم را مطالعه کنید. در این بخش به انواع مجازات فرار مالیاتی به‌طور کلی اشاره می‌کنیم.
مجازات فرار مالیاتی برای اشخاص عادی
- حبس بیش از شش ماه تا دو سال، جزای نقدی بیش از بیست میلیون تا هشتاد میلیون ریال، ۳۱ ضربه تا ۷۴ ضربه شلاق، محرومیت از حقوق اجتماعی برای مدت بیش از شش ماه تا پنج سال، انتشار حکم محکومیت قطعی در رسانه‌ها
- پرداخت اصل مالیات به همراه جریمه‌های قانونی
- جبران ضرر و زیان‌های وارده به دولت
جریمه فرار مالیاتی شرکتها و موسسات
- ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی برای مدت شش ماه تا دو سال
- ممنوعیت از صدور برخی اسناد تجاری
جریمه کسی که مسئول کسر مالیات بوده اما از انجام وظایف خود امتناع کرده باشد
در ماده‌های 199 و 200 قانون مالیات‌های مستقیم، مجازات و جریمه کسانی که مکلف به کسر مالیات مؤدیان دیگر است اما در این کار تخلف کرده، ذکر شده است.
- طبق ماده 199 قانون مالیات‌های مستقیم «هر شخص حقیقی یا حقوقی که به موجب مقررات این قانون مکلف به کسر و ایصال مالیات مؤدیان دیگر است در صورت تخلف از انجام وظایف مقرره علاوه بر مسؤولیت تضامنی که با مؤدی در پرداخت مالیات خواهد داشت، مشمول جریمه‌ای معادل ده درصد (۱۰%) مالیات پرداخت نشده در موعد مقرر و دو و نیم درصد (۵/۲%) مالیات به ازای هر ماه نسبت به مدت تأخیر از سررسید پرداخت، خواهد بود.»
- طبق ماده 200 قانون مالیات‌های مستقیم «در هر مورد که به موجب مقررات این قانون تکلیف یا وظیفه‌ای برای دفاتر اسناد رسمی مقرر گردیده است در صورت تخلف علاوه بر مسئولیت تضامنی سردفتر با مؤدی در پرداخت مالیات یا مالیات‌های متعلق مربوط، مشمول جریمه‌ای معادل بیست درصد (۲۰%) آن نیز خواهد بود و در مورد تکرار به مجازات حبس تعزیری درجه شش نیز با رعایت مقررات مربوط محکوم خواهد شد.»
عوامل و زمینه‌های فرار مالیاتی
وجود عوامل مختلف، زمینه را برای بروز و رشد فرار مالیاتی فراهم می‌کند. از مهم‌ترین عوامل فرار مالیاتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
عدم شکل‌گیری فرهنگ مالیاتی در جامعه
نحوه نگرش افراد جامعه به موضوع مالیات، تلقی آنها از لزوم پرداخت مالیات و واکنش افراد در مقابل قوانین و نظام مالیاتی، فرهنگ مالیاتی را شکل می‌دهد. هنگامی که نگرش افراد به مالیات به‌درستی شکل نگرفته باشد و تلقی آنها از مالیات با دیدگاه منفی همراه باشد، فرهنگ مالیاتی به‌درستی در جامعه گسترش پیدا نمی‌کند و تمایل افراد به فرار از مالیات بالا می‌رود.
نرخ بالای مالیات
تعریف نرخ‌های بالا برای مالیات و افزایش نرخ‌های مالیاتی، انگیزه افراد را برای سرمایه‌گذاری کاهش و در عوض تمایل آنها به فرار از پرداخت مالیات و دورزدن قوانین مالیاتی را افزایش می‌دهد.
از دیگر عوامل موثر در فرار مالیاتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم وجود سیستم کاملی جهت نظارت و پیگیری اخذ مالیات
- ضعیف بودن ضمانت‌های اجرایی
- مستند نبودن میزان درآمد مؤدیان مالیاتی
- تنوع و گستردگی در معافیت‌های مالیاتی
- درآمد پایین افراد
بر اساس قانون، دو نوع مالیات با عنوان‌های «مالیات‌های مستقیم» و «مالیات بر ارزش افزوده» تعیین شده و از افراد دریافت می‌شود. در حالی که راه‌های مختلفی برای فرار مالیاتی یا اجتناب از پرداخت مالیات وجود دارد، گروهی از مردم همواره در حال پرداخت مالیات بوده و برای بعضی موارد به هیچ عنوان راهی برای فرار مالیاتی یا حتی پرداخت مالیات کمتر وجود ندارد. مالیات بر درآمد کارمندان چیزی است که هر ماه هنگام پرداخت حقوق کارمندان محاسبه شده و از حقوقشان کسر می‌شود. در نتیجه کارمندان که عموماً جزو اقشار متوسط جامعه یا حتی کم‌درآمد محسوب می‌شوند، به‌طور منظم و بی‌وقفه مالیات پرداخت می‌کنند.
از طرفی مالیات بر ارزش افزوده نیز که بر کالا و خدمات اعمال می‌شود و پرداخت آن بر عهده مصرف‌کننده است، جزو دسته‌ای از مالیات است که هیچ راهی برای فرار از پرداخت آن وجود ندارد. به این ترتیب می‌بینیم که گروهی از مردم جامعه، متأثر از جایگاه شغلی خود و شرایط اقتصادی، همواره مجبور به پرداخت مالیات هستند و راهی برای دور زدن مالیات ندارند. این در حالی است که فرار مالیاتی، اغلب توسط اقشار پردرآمد جامعه و با استفاده از سندسازی صورت می‌گیرد.
آثار فرار مالیاتی بر اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه
با تزریق درآمد حاصل از مالیات به بخش‌های مختلفی مثل بخش‌های فرهنگی، بهداشت و سلامت، آموزش و پرورش و راه‌سازی، اوضاع فرهنگی و اجتماعی جامعه بهبود پیدا کرده و آرامش و آسایش در جامعه جریان پیدا می‌کند. فرار مالیاتی موجب تأمین نشدن منابع درآمدی دولت می‌شود، در نتیجه روند فراهم‌سازی خدمات فرهنگی و اجتماعی مورد نیاز جامعه، با اختلال مواجه شده و خدمات مطلوب و باکیفیتی به مردم ارائه نمی‌شود.
از طرفی فرار مالیاتی باعث عدم توزیع صحیح درآمدها بین اقشار مختلف جامعه می‌شود. با فرار مالیاتی پی‌درپی توسط اقشار پردرآمد و پرداخت مالیات به‌صورت مداوم توسط اقشار متوسط و کم‌درآمد، ثروت در دست گروه‌های خاص انباشته شده و شکاف طبقاتی عمیق‌تر می‌شود. این موضوع در نهایت به تنش‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی موجود در جامعه دامن می‌زند.
