اینترنت طبقاتی، مفهومی است که در چند ماه اخیر در بین متخصصین حوزه فناوری و حتی عامۀ مردم مطرح شده است. بر اساس تعریف ارائه‌شده از این نوع اینترنت، افراد مطابق با نیازشان به یک سطح خاص از شبکه سراسری اینترنت دسترسی دارند و سایت‌ها یا اپلیکیشن‌های مشخص شده‌ای را مشاهده می‌کنند.
اینترنت طبقاتی چیست؟
در حقیقت اینترنت طبقاتی، سطوح دسترسی مختلفی را به افراد می‌دهد تا از سایت‌ها بر حسب نیاز خود، امکان استفاده را داشته باشند. به‌عنوان مثال یک برنامه‌نویس سطح دسترسی متفاوت‌تری از نوجوانی را دارد که فقط به بازی در اینترنت می‌پردازد. این تعریف از ارائه سرویس اینترنت، مشکلات قطع اینترنت را برای قشرهای خاصی از متخصصان برطرف می‌کند. هرچند که بسیاری از کارشناسان معتقدند دسترسی آزاد به اینترنت حق همه است و اینترنت طبقاتی یک راهکار عملیاتی نیست.
تفاوت اینترنت طبقاتی با طرح صیانت
از چندین سال پیش همیشه مسئولان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، تلاش‌هایی برای راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات یا همان اینترنت ملی را داشته‌اند. آنها معتقدند که با استفاده از شبکه داخلی در کشور، امنیت داده‌های کاربران افزایش یافته و احتمال سواستفاده از اطلاعات حساس شرکت‌ها و سازمان‌ها توسط هکرها کاهش می‌یابد. از حدود دو سال پیش اجرای اینترنت ملی با مطرح شدن طرح صیانت در مجلس جدیت بیشتری پیدا کرد. این طرح بارها مورد نقد کارشناسان و متخصصان حوزۀ فناوری قرار گرفت و علی‌رغم تغییرات صورت پذیرفته در آن، در نهایت از دستور کار مجلس شورای اسلامی خارج شد.
بعد از رخدادهای دو سه ماهۀ اخیر (از شهریور تا آذر 1401) بار دیگر معاون وزیر ارتباطات به صورت جدی از اجرای اینترنت طبقاتی صحبت کرد و همین موضوع باعث شد تا در شبکه‌های اجتماعی بسیاری از افراد اینترنت طبقاتی را اجرای چراغ خاموش طرح صیانت بدانند. این در حالی است که دستۀ دیگری از کارشناسان معتقدند که با توجه به فیلتر گستردۀ شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها در حال حاضر، طرح صیانت هم اکنون نیز در حال اجراست و اینترنت طبقاتی می‌تواند به کاهش مشکلات متخصصان، دیجیتال‌مارکترها و برنامه‌نویسان کمک کند.
جایگاه قانونی اینترنت طبقاتی
اکثر حقوق‌دانان معتقدند که اینترنت طبقاتی همانند قطع اینترنت، هیچ‌گونه وجاهت قانونی ندارد. زیرا بر اساس مواد مختلف در قانون اساسی، امکان ایجاد محدودیت در ارتباطات برای اقشار خاصی از افراد جامعه تعریف نشده است. تنها موردی که در قوانین به‌طور صریح به آن اشاره شده است، محدودیت‌هایی برای دسترسی کودکان به محتواهای خاص ناقض حقوق آنان است.
بایدها و نبایدها در دسترسی آزاد به اینترنت
هر کشوری با توجه به شرایط جامعه و مباحث استراتژیک خود محدودیت‌هایی در دسترسی به شبکۀ اینترنت ایجاد می‌کند. اما اینترنت طبقاتی یک مفهوم به نسبت جدید در ایران است که تجربه اجرای آن را فقط در چند کشور بلوک شرق نظیر کره‌شمالی مشاهده می‌کنیم. برای اجرای این طرح، کارشناسان به نکاتی تاکید دارند که باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد:
1-تبعیض در دسترسی به اینترنت
بیشترین ارزشی که اینترنت ایجاد کرده است، مربوط به دسترسی آزاد همه افراد، از هر کجای جهان به آن می‌شود. حال اگر قرار باشد تنها افراد محدودی به بخش‌هایی از آن دسترسی داشته باشند، شاهد نوعی تبعیض و رانت خواهیم بود که موجب نارضایتی در اقشار مختلف جامعه می‌شود.
2- ایجاد رانت و فساد
اینترنت طبقاتی به ظاهر یک مفهوم ساده است که قابلیت اجرا هم دارد، اما چنین اینترنتی باعث ایجاد رانت و فساد خواهد شد. بررسی صلاحیت افراد و تعیین سطح دسترسی عادلانه برای آنان کار ساده‌ای نخواهد بود. به‌علاوه نحوۀ کنترل دسترسی و عدم واگذاری مجوزهایی که افراد برای اینترنت آزاد دارند، دغدغه‌هایی را در زمینه رانت گسترده ایجاد کرده است.
3- ایجاد دیدگاه قیم‌مآبانه برای مردم
کنترل اینکه افراد از چه سایت‌هایی یا اپلیکیشن‌هایی استفاده می‌کنند، علاوه‌بر نقض حریم خصوصی به نوعی کنترل آنها نیز محسوب می‌شود. اینکه به شما تنها اجازه داده شود تا از سایت‌های خاصی بازدید کنید نوعی نگاه قیم‌مآبانه است. بدان معنا که شما قدرت تشخیص و تمیز موضوعات را ندارید و حاکمیت در این زمینه باید برای شما تصمیم‌گیری کند.
4-آسیب جدی به کسب‌وکارها
بسیاری از کارشناسان فناوری اطلاعات معتقدند اینترنت طبقاتی در واقع طرحی است که هدف آن عادی‌سازی فیلتر اینترنت است. همان اندازه که قطع اینترنت باعث آسیب به کسب و کارهای آنلاین می‌شود، اینترنت طبقاتی نیز با محدودیت‌هایی که برای کاربران ایجاد می‌کند به کسب و کارهای آنلاین ضربه می‌زند.
آیا اجرای اینترنت طبقاتی امکان‌پذیر است؟
در پاسخ به این سوال باید بگوییم که اجرای چنین طرحی آن هم در شرایطی که شاهد قطعی اینترنت و فیلتر گسترده در کشور هستیم، به‌سادگی قابل اجرا خواهد بود. همان‌طور که در حال حاضر اینترنت طبقاتی در اختیار برخی از اساتید دانشگاه قرار گرفته است. اما باید توجه داشت که اجرای آن در مقیاس گسترده، مشکلات و چالش‌هایی را ایجاد خواهد کرد. یکی از این مشکلات عدم پذیرش چنین طرحی از سوی متخصصان حوزه فناوری است.
به‌طوری که رئیس اتحادیه نظام صنفی رایانه‌ای کشور اخیراً در اظهارنظری اعلام کرده است که: «هرگز به دنبال اینترنت طبقاتی برای اعضای خود نخواهد رفت، زیرا معتقد است اینترنتی که عامۀ مردم به آن دسترسی نداشته باشند، منافع کسب و کارها را هم تامین نمی‌کند.» همواره دولت‌های مختلف در ایران به دنبال راهکارهایی برای کنترل اینترنت بوده‌اند. کنترل هدفمند اینترنت و عدم امکان دسترسی به سایت‌های غیراخلاقی گزینه‌ای مثبت محسوب می‌شده است.
اما قطعی اینترنت و اجرای اینترنت طبقاتی یک راهکار موثر در این زمینه نیست. از همین‌رو به‌نظر می‌رسد که دولت و در راس آن وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیاز دارند تا به مشورت بیشتر با کسب‌وکارها و کارشناسان فعال در این زمینه بپردازند.
