درباره‌ی ربا و قوانین مربوط به آن

ربا و نزول را می‌توانیم در لیست سخت‌ترین و منفی‌ترین کلمه‌ها بگذاریم؛ پس ذهن هر کدام‌مان یا تجربه‌اش کرده‌ایم یا شنیده‌ایم یا روایت دیگری را دیده‌ایم؛ اما واقعا ربا یعنی چه؟ انواع ربا چیست و شرایط تحقق ربا چگونه است؟

ربا چیست؟

در تعریف ربا چنین می‌توان گفت که ربا به معنای رشد و نمو یافتن یا سود زیادتر از اصل مال دریافت کردن است. در تعریف ربا در شرع، ربا ابزاری جهت جنگ با خدا شمرده شده است و رباخواری در تعبیری این چنین آمده است که رباخوار همچون فردی است که آتش جهنم را می‌بلعد.

با توجه به اینکه کلیه قوانین و مقررات جوامع اسلامی مستند بر فقه است در ماده 4 قانون اساسی نیز چنین آمده است که کلیه قوانین و مقررات ایران باید مستند بر فقه باشد و چنان‌چه موضوعی در شرع قبیح و ممنوع اعلام شده باشد در قانون نیز بر این امر صحه گذاشته می‌شود و موضوع مزبور در قانون نیز ممنوع و دارای ضمانت اجرا در نظر گرفته می‌شود.

در تعریف ربا به زبان ساده می‌توان چنین گفت که فردی از دیگری مبلغی پول می‌گیرد و قرار گذاشته می‌شود که در تاریخ مشخصی پول دریافتی را با سود آن به فرد تحویل دهد و در این بین چنان‌چه قادر به تادیه پول در مهلت مقرر نشود باید مبلغ بالاتری را پرداخت کند و این موضوع تا جایی ادامه می‌یابد که چندین برابر پول دریافتی باید به ربا دهنده مسترد شود.

انواع ربا

انواع ربا دو نوع است:

ربا قرضی

یکی از انواع ربا، ربا قرضی است. معنی ربا قرضی این است که یکی از طرفین مالی را به دیگری قرض می‌دهد و در ازای مبلغی که قرض می‌دهد مبلغ بالاتری را دریافت می‌کند.

ممنوع و نامشروع بودن ربای قرضی در بین همه فقها مشترک است و علت آن هم دارا شدن بلاجهت مال است چرا که خود قرض، عقدی شرعی است و به این جهت که ممکن است مشکلی را از فردی حل کند از نظر شرع و قانون کاملا پسندیده است و در قرض فردی که مالی را قرض کرده است باید مثل آن را که قرض کرده است پرداخت کند؛ اما اگر بنا باشد بیش از مبلغی را که به عنوان قرض دریافت کرده است، پرداخت کند، در این صورت این عمل ربای قرضی است که از نظر شرع حرام و از نظر قانون جرم است و مجازات دارد.

ربا معاملی

یکی از انواع ربا، ربا معاملی است. معنی ربا معاملی این است که دو جنس که قابلیت وزن کشی را دارند در شرایط مساوی به صورت نابرابر معاوضه شوند. این نوع ربا بیشتر در گذشته و زمانی که مبادله کالا با کالا بود رواج داشت. مثال: 100 کیلو برنج طارم در مقابل 120 کیلو برنج طارم مورد معاوضه قرار گیرد.

شرایط تحقق ربا

جهت شکل‌گیری جرم ربا باید شرایط تحقق ربا در کنار یکدیگر جمع باشند تا جرم ربا شکل بگیرد. شرایط تحقق ربا مثل سایر جرائم از 3 رکن تشکیل می‌شود که عبارتند از:

• عنصر قانونی
• عنصر مادی
• عنصر معنوی
• عنصر قانونی

جرم ربا

جرم ربا از جمله جرائمی است که قانون‌گذار در اعمال مجازات نسبت به آن همه اعضای سازنده جرم را مشمول مجازات در نظر گرفته است و برای جرم ربادهنده، جرم رباگیرنده و جرم واسطه این دو مجازات، مجزا در نظر گرفته است.

جرم ربادهنده

ربا دهنده فردی است که تحت هر عنوانی به دیگری پولی را تحت عناوینی همچون قرض و بیع و صلح و… می‌پردازد اما در واقع قراردادی که برای باز پرداخت بدهی خود با فرد مقابل منعقد می‌کند، دریافت چندین برابر مبلغی است که پرداخت کرده است و معمولا با گذر زمان و اینکه بدهکار نتواند در مواعد معین، بدهی خود را پرداخت کند بر مبلغ باز پرداخت افزوده می‌شود.

جرم رباگیرنده

هدف قانون‌گذار از جرم انگاری جرم رباگیرنده این بوده است که نشان دهد در ارتکاب این جرم ربا گیرنده نیز مقصر است و تخطی او کمتر از ربادهنده نیست؛ چراکه تا زمانی که تقاضایی نباشد عرضه صورت نمی‌گیرد. از این رو ربا گیرنده‌ای نیز که حاضر می‌شود چنین پولی را دریافت و چند برابر پرداخت کند به‌نوعی مجرم است.

مجازات ربا

ربادهنده، رباگیرنده و واسطه آنها مستند به ماده 595 قانون مجازات اسلامی به مجازات محکوم می‌شود.

این مجازات عبارت است از:

6 ماه تا 3 سال حبس تعزیری

شلاق تا 74 ضربه به صلاح‌دید قاضی

جزای نقدی معادل مال مورد ربا

ربا با نزول چه فرقی دارد؟

 فرق ربا با نزول در این است که نزول کالا و نزول پول به معنای کاهش‌دادن و تنزیل پول است که تحت شرایطی در قانون مجاز اعلام شده است اما ربا دارا شدن بلاجهت است و تحت هر شرایطی حرام و جرم است و فرق ربا با نزول هم در همین است که نزول نرخ پول را در مواردی از جمله قرارداد مضاربه، قراداد مشارکت و… به صورت کاملا قانونی و مجاز کاهش می‌دهد و این امور در قانون نیز پذیرفته شده است.

ربا بین چه کسانی جرم نیست و مجازات ندارد؟

ربا در سه صورت و بین سه دسته از افراد جرم نیست و عنوان ربا به خود نمی‌گیرد.

• ربای بین زن و شوهر
• ربای بین پدر و فرزند
• ربای مسلمان از کافر